APXETAI ΠPOΛOΓOC

0.001 Non hederam sperare vales laurumve , libelle ,
Quae largita suis tempora prisca viris.
Contulit haec magno labyrinthea tabula Homero ,
Aeneisque tibi , docte poeta Maro.
0.005 Atria tunc divûm resonabant carmine vatum ;
Respuet en musam quaeque proseucha tuam.
Pierio flagrabat eis sed munere sanguis ;
Prosequitur gressum nulla Thalia tuum.
Hinc metuo , rapidas ex te nigrescere flammas ,
0.010 Auribus ut nitidis vilia verba dabis.
" Quid vanis totiens agitas haec tempora dictis ,
Carmina quae profers si igne voranda times ?
Desine ; nunc etenim nullus tua carmina curat ;
Haec faciunt urbi , haec quoque rure viri.
0.015 Quid tibi praeterea duros tolerasse labores
Profuit , ac longas accelerasse vias ?
Endromidos te cura magis victusque fatigat ;
Hinc fugito nugas , quas memorare paras."
Irrita saepe mihi cumulas quae murmura , codex ,
0.020 Non poterunt votis addere claustra meis.
Seria cuncta cadant , opto , et labor omnis abesto ,
Dum capiti summo xenia parva dabo.
Nonne vides , tacitis abeant ut saecla triumphis ,
Quos agitat toto orbe colendus homo ?
0.025 Tu licet exustus vacuas solvaris in auras ,
Pars melior summi scribet amore viri.
Supplice sed voto Christum rogitemus ovantes ,
Quo faveat coeptis Patris ab arce meis.
Haud moveor plausu populi vel munere circi ;
0.030 Sat mihi pauca viri ponere facta pii.
Christe , poli convexa pio qui numine torques ,
Da , queat ut famulus farier apta tuus !

APXETAI TO ΠANHΓYPIKON BEPENΓAPIOY TOY ANIKHTOY KAICAPOC.

1.001 Graecia quaesitis cecinit si regna loquelis ,
Moribus insulsos et relligione tyrannos
Tolleret ut quosdam immerito super astra beandos ,
Quos Lachesis nigro satius damnavit Averno ;
1.005 Roma suos vario vexit si figmine post haec
Augustos ad tecta poli radiata , perenni
Vibratu simul hos Stygio sorbente barathro :
Induperatorem pigeat laudare nitentem
Christicolas quid enim , caelum reserantibus undis ,
1.010 Quodque replet Domini mundum spiramine totum ?
Ergo Berengarium genesi factisque legendum
Rite canam , frenare dedit cui celsa potestas
Italiae populos bello glebaque superbos.
Stirpe recensita generis , quo stemmate pollet
1.015 Scire vacat , nam cuncta nequit mea ferre Thalia.
francigenam fateor Karolum praenomine Magnum ,
Quem tellus axi tremuit subiecta rigenti ,
Quamque petens linquensque luit Sol aureus undas
Et quam torret equis totiens invectus anhelis ;
1.020 Prodit avis atavisque illo de sanguine rector
Ausoniae ; Karoli sed enim nutritus alumni
Rite sub imperio , simili qui nomine Romam
Postremus Francis regnando coegit habenis .
Ille virum cernens belli sub imagine laetum
1.025 Et ratione pium regnique beamine dignum ,
Egregii fidum lateris delegit amicum ,
Fascibus imperiique aptum si bella ministrum
Porte ruunt. Italus princeps , exercitus armis ,
Praeduros Martis didicit sic ferre labores.
1.030 Venerat ecce dies , primi cum fata parentis
Posceret atra lues regem , totosque per artus
Febris iit. Moriens primos compellat amicos.
Ultima Brengario referunt dixisse propinquo :
Subdere colla tibi merito deberet eous
1.035 Et licet occiduas cernit quos mersus in undas
Phoebus , uterque etiam mundi quos despicit axis ;
Attamen Hesperiae proceres pro viribus ardent
Rite subesse tibi., tanto quia digna labore
Cuncta geris. Penes imperii te gloria nostri ,
1.040 Atque tuis stabit Romana potentia fatis !
Haec fans , aetherias ductor concessit in auras ,
Supremumque gemens regnorum liquit habenas.
Ille quidem sic astra subit ; miseranda cupido
Sed populos persuasit agens , qui limite lato
1.045 Unius imperio soliti concurrere , plures
Ut mirentur abhinc diversa per arva tyrannos ,
Et sibi quaeque legat proprium gens , omnibus idem
Dum perstaret amor. Raperet ne gaudia Rhenus
Aut Araris spectata diu , glomerantur in unum
1.050 Ausonii proceres , ac talia nuntia regi
Ire iubent : Haec terra satis terraeque coloni
Fluminaque antiquos subterlabentia muros
Nota tibi. Nec te revocet fera Gallia , digno
Quin potiare solo., trux auf Germania , quando
1.055 Sceptrigeri hoc potius dudum coluere propinqui ,
Et genitor cunctis dilexit carius arvis.
His motus , gressum precibus contendit ad urbem
Irriguam cursim Ticini abeuntibus undis.
Sustulit hic postquam regale insigne coronam.,
1.060 Non alias raptim cupidus pervadere terras ,
Quod multos iuvenum loeto dimersit acerbo ,
Laetitia resonant , plausu et fora. cuncta resultant ,
Templa sacrata virûm trepidant matrumque choreis ,
Orgia et innuptae concinnant clara puellae ,
1.065 Dantque choros molles ; et tympana dextera pulsat ,
Atque lyrae graciles extenso pollice chordas
Percurrit , septemque modos modulatur avenis.
Rura colunt alii , sulcant gravia arva iuvenci ,
Tondent prata greges , pendentque in rupe capellae.
1.070 Omnibus una quies , et pax erat omnibus una.
Non secus ac longa ventorum pace solutum
Aequor , et imbelli recubant ubi litora somno ,
Silvarumque comas et abacto flamine nubes
Mulcet iners aestas : tunc stagna lacusque sonori
1.075 Detumuere , tacent exhausti solibus amnes.
Invidia tumidus , nec passus talia , Wido
Perfurit , ac nimios profundit pectore questus :
Otia , quae Latium foveant , piget usque fateri !
Nam video florere viros rebusque supinos
1.080 Fertilibus , solioque ducem considere celso ,
Quem legere sibi. Montes superare profundos
Vis foret ulla mihi ! Forsan perfringere foedus
Et faciles iuvenum possem subvertere mentes
Praecipuûm , Tyrrhena colunt qui rura ! Volentes
1.085 Subicient mihi colla , reor. Minus aptus in armis ?
Quid ? Potuit Paris egregias turbare Mycenas ,
Excire atque nefanda feros in proelia Atridas.
Quid refert , quantus sedeat Rodulfus in aula ,
An quatts referam Francis dominetur in arvis
1.090 Oddo , mei similes dudum notique sodales ?
Solus egon' donis saecli privabor opimi ,
Et taciti metam solus devolvar ad aevi ?
Non , donec puras animus depascitur auras.
Vel si me rapidus mavors perstrinxerit armis ,
1.095 Provolvens iuvenum fusos in sanguine patres !
Talibus irarum dictis fundebat habenas ,
Mente coquens bilem ; iacto velut aspera saxo
Cominus erigitur serpens , cui subter inanes
Longa sitis latebras , totosque agitata per artus ,
1.100 Convocat in fauces et squamea colla venenum.
Iamque legit socios aptos furialibus ausis.
Fama volans regis nitidas cum perculit aures.
Conatus agitare satis Widonen iniquos ,
Fortuna servante modum , quatit ille tremendum
1.105 Regali de more caput , caelique tuetur
Convexa , atque sacris ita fatibus ora resolvit :
Tu caeli terraeque sator , qui fulmina torques ,
Annorumque vices dimensaque tempora noctis
Quatuor et mundi partes , quantum arctus ab austro
1.110 Et quantum occasus roseo consistat ab ortu ,
Metiris , subeat geminos ut phosphorus ortus ,
Praecedens nunc Solis equos pellensque tenebras ,
Noctis agat prae se gelidos aliquando iugales :
Testis adesto pius , noxamque remitte cruoris ,
1.115 Si manus haec mortis tulerit dispendia gallis ,
Debita iure mihi raptum ire volentibus arva
Infandum ! Cui tanta viro concessa potestas ,
Me regnis privare ? Sedet si , conditor orbis ,
Pro culpis abolere viros , nil vota retardent ,
1.120 Sed per cuncta ruant fastus discrimina , quando
Ferrea iam scindit morituris stamina Clotho ,
Ac miseris diri capitis discriminat angues
Alecto , crudele nefas , Acheronte sub imo.
Nox subit interea variis distincta figuris ,
1.125 Cum pater egregius tecto sese intulit alto
Post epulas , ubi membra toro laxavit honoro.
Annua vix toto rutilarunt sidera mundo
Pace sub hac. En fraudis agit tentamina praedo ,
Qua secuit quondam aerias rex poenus aceto
1.130 Imperii cupidus cautes. Ubi constitit oris
Italiae , nunc ille minis , aliquando rogatu ,
Sollicitat iuvenum hoc fluxas sermone catervas :
Quisquis avet solidis protendere legibus aevum ,
Et fasces mutare ducis , quae tendimus ultro
1.135 Rite fruens donis , nostros glomerare maniplos
Ne cunctetur ovans. Cuiquam si forte videtur
Futile quod ferimus , robur quia ponit in armis
Brengarii , stimulis olim quia motus iniquis
Finibus absentes Gallos quaesivit etruscis :
1.140 Quantus in arma feror , patriis vel quantus ab oris
Ausoniam subeo , liceat deferre tyranno ,
Atque una caris veniat fundendus in agris !
Quis placuere vices , ac dulce movere potentes.,
Colla iugo posuere truci ; male fida recessit
1.145 Sed penitus Tyrrhena manus , hostesque protervos
Exultans in regna tulit. Proh saeva nocentum
Consilia ! Princeps aberat , pacemque parabat
Imperio , Veronae Atesis qua culta salubris
Irrigat. Ecce gradu celeri petit alta minister
1.150 Tecta ducis , sudore madens. Fortissime rector ,
Inquit , adesto tuis ! Saltu super ardua montis
Sese iniecit ovans coetus sat in arma superbus ,
Cui nisi praeduros gladiis inferre maniplos
Institeris , quid opus Latio quae dicere victo
1.155 Damna ferent ? Infensus ad haec ita reddidit olli
Rex : Iubeo , iuvenis , tantum desiste moveri !
Non caput hoc dum vita regit diffusa per artus ,
Haec tellus cedet superata , pudetque fateri
Res Latii victas ! Ait , accirique sodales
1.160 Imperat. Excurrunt vastos excita per agros
Agmina , amor quibus est pacis , quis gloria curae
Natorum dulcisque domus , vitamque perosi
Adveniunt placido glomerati pectora regi.
Exacuunt iustas subitis rumoribus iras.
1.165 Undique collecti postquam venere manipli ,
Ingenti fremitu pariter ducis ante tribunal
Bella cient. Liquidas tandem se reddit ad auras
Terribilis ductor , quando latus omne sub armis
Ferrea suta terunt , humeros et pectora late
1.170 Flammeus orbis habet , capiti tremit aerea cassis ,
Et gemino dextra rutilant hastilia ferro ,
Ensis in ore etiam praeclara refulget iaspis.
Pulcher honos regumqtie decus , fortissima pubes ,
In mediis orsus , rabidi commercia Martis
1.175 Praesto. Manus capulo sit parta animusque labori ,
Ut decet egregios ! Regnum quia tollere pessum
Wido velit , certum est sociis atque arva vocatis
Partiri , et gremiis iuvenum subducere pactas.
Si foret huic animus mecum confligere solo ,
1.180 Et partis differre nefas , quod fluctuat armis
Mersurum populos ! Ait , et spumantis habenas
Implet equi , praecepsque petit confinia belli ,
Qua manus hostilis Latium pessumdabat armis.
Hic caelo ut pepulit gelidas aurora tenebras
1.185 Rorantes excussa comas multumque sequenti
Sole rubens , galeaque viri clusere minaci
Ora , tubaeque sonant vocisque resultat imago ,
Partitaeque vices tolluntur in aequora gentes.
Qualis ubi , audito venantum murmure , tigris
1.190 Horruit in maculas , somnosque excussit inertes ,
Bella cupit , laxatque genas , et temperat ungues ,
Mox ruit in turmas , natisque alimenta cruentis
Spirantem fert ore virum : sic excitus ira
Ductor , in adversos inicit ferus arma maniplos.
1.195 Undique consurgunt acies , et pulvere caelum
Conditur , horrendisque sonat clamoribus aether.
Hic alius rapido deiectus in aequore cursu
Proteritur , pedibusque simul calcatus equorum ;
Atque alius volucri traiectus tempora telo ,
1.200 Cornipedis tergo pronus ruit ; illius ense
Deiectum longe caput a cervice cucurrit ,
Hic iacet exanimis , fuso super arma cerebro.
Ille manu caret , hic gressu ; nec visibus iste
Integer obruitur. Campi sudore madescunt ,
1.205 Sanguine manat humus. Crudescens undique campo
Mars turmale furit , Wido si fulminis instar
Labitur in turmas : Libycus velut agmina campis
Laeta boum cum forte leo procul aggere cernit ,
Attollens cervice iubas sitiensque cruoris ,
1.210 In mediam erecto contendit pectore turbam.
Hinc fremit Ausoniae ductor , furit inde minister
Wido necis , propria nimium virtute superbus.
Invicti valeat verum quis ferre tyranni
Pondera virtutis ? Demum dare terga coacti
1.215 Illius effugiunt comites. Clamoribus ultro
Palantes sequitur : Quae vos dementia cepit
Montibus ut septi gladios vitare velitis ,
O socii ? Haud quondam haec patriis promissa dabatis
Aedibus , Hesperiae quaevis praedulcia natis
1.220 Spondentes. Revocate gradum ! Quid dextera possit
Haec , hodie cernetis , io ! Ne fidite cursu ,
Lecta manus ! Frustra sed enim compellat abactos
Fulminei virtute ducis. Desertus amicis ,
Stat rationis inops , utrumne inglorius armis
1.225 Abscedat , redivivo animam servare duello ,
Redditus an pulcram properet per vulnera mortem
Hostibus. Haec secum subito dum mente retractat ,
Unus adest comitum , ac rapidis calcaribus urgens
Iam torpentis equi latera : Hospes inclite , gallis ,
1.230 Inquit , abi. Penitus nostri cessere manipli.
Nec mirum credas hominem saevire per agmen ,
Pulvereos Libyes potiusque haud monstra per agros.
Vidi equidem , geminos uno cum sterneret ictu
Ille viros. Pudet heu fari , quae funera victis
1.235 Intulerit. Discede , precor , melioribus ausis
Servandus ! Tandem sociûm perculsus amore
Discedit , seseque suis maerentibus addit.
Nox ruit interea , curas hominumque labores
Composuit , nigroque polos involvit amictu ?
1.240 Omnibus illa quidem mitis , sed turbida pulso.
Volvitur irarum furiis actique laboris ,
Non tamen absque via mentisque vigore profundae.
Namque sub occiduas versae iam noctis habenas
Astrorumque abitus , ubi primum maxima Thetis
1.245 Impulit eoo cunctantem Hyperiona ponto ,
Doctiloquos agit ille viros ad limen ovantis
Hesterna nece victoris , ne luce carentes
Prohibeat mandare solo. Iam calle peracto
Postquam introgressi , et coram data copia fandi ,
1.250 Incipiunt : Suprema dedit superare potestas
Cui , ductor , fera bella , animum submitte rogatu.
Nam petimus , liceat socios mandare sepulcris
Aethere privates , malis ne membra ferinis
Facta Deo pereant , campove relicta fatiscant.
1.255 Hoc fortis Wido , hoc populus miseratus amicos.
Nec adeo fractae vires animique labascunt.,
Proelia quin superent ac spes in nostra cadendi
Iura solum. – Iuvenes , vitio tabescitis omnes
Gentis , ad haec victor , fandi quia copia vobis
1.260 Semper , et ore magis robur quam pectore ; verum
Plus dixisse egisse , minus taxatur honestum.
Tollite membra tamen , mitto quia lumine cassis
Quod restat potius. Miseret tot mitte iacentum
Unius ob noxam , luteo quis corpore mundi
1.265 Arcana tribuit flatum ratione Creator ,
Illa quidem videat Deus. At vos , aethera testor !
Aut italis Galli celeres abscedite terris ,
Auf bello fractas iterum densete catervas.
Haec ubi dicta , viri gressum vertere frequentes
1.270 Ad socios ; tolluntque citi sua funera campo
Sandapilis , reditura tubis ut cuncta ciebit
Nuntius aetheria praecurrens arce Tonantem.

INCIPIT LIBER II.

2.001 Fluctuat interea Wido , crebroque retractat ,
Milite quo bellum moveat , quae pectora sollers
Protendat ferro. Placuit sententia demum ,
Sollicitet patria populos tellure quietos ,
2.005 Unanimes quo bella ferant viresque reducant
Effaetas , paribusque solum potiantur habenis.
Summe Deus , qui cuncta foves , qui cuncta creasti ,
Qui regis imperio caelum , mare , sidera , terras ,
Qui facis , astra micent et signa micantia currant ,
2.010 Te precor , intende , et mihimet succurre roganti ,
Ac sensus infunde meos , commercia belli
Illectosque duces vili subnectere chartae
Quo valeam ! Prior arma rapit iam Gallicus heros
Aerios ducibus montes superantibus auctus ,
2.015 Anscherio cum fratre simul , qui iure protervo
Quingentos acuunt propria de gente ministros ,
Instructos animo et gladiis , nec viribus infra.
Gauslinus ter centum equites fera bella volentes
Praecelerare iubet ; pariter contendit Ubertus
2.020 Bis centum pro laude viros ; eadem omnibus arma
Et cultus similis , patriaeque in pectore vires.
Arma legens inimica iterum Tyrrhena iuventus ,
Inclyta gens dudum , terraeque marisque duello
Apta satis , modo sed malefida et degener , ultro
2.025 Bella cupit ; pariterque cohors Camerina superbit
Munere natorum , subigitque in bella sodales
Mille. Sua virtute , magis sed prole supinus –
Post monstrata fides – centeno milite laetus
Pauper adhuc Albricus abit , iam iamque resultat
2.030 Spe Camerina. Utinam dives sine morte sodalis !
Quid furibunde ruis , sociis ad crimina lectis ,
Ragineri ? Non consilio nec viribus ullis
Vincitur , aethereo causas qui pensat Olympo ,
Quique Berengario Latium concessit avitum.
2.035 Collectos etiam ducit Wilelmus amicos
Ter centum , lorica habiles galeaque minaces ,
Nec iaculo segnes. Totidem propellit Ubaldus
Consimili fervore. Vacat non denique vulgus ,
Instabili motum studio modicisque magistris ,
2.040 Profari , quandoque manent hi forte labores
Doctiloquos ; mihimet summam tetigisse duelli
Sufficiat. Veniunt etiam , discrimina campo
Qui nuper tulerant , numero ter mille , magistris
Conserti pariter stupido restantibus arvo
2.045 Infandum. Foret his satius cecidisse duello ,
Quam miseros vidisse dies. Nam dispare fato
Disperiere. Iubet tandem Lamberticus horror
Praecipuum truncare ; siti perit alter in arvis ;
ungrorum cupit infaustas differre sagittas
2.050 Tertius , alta poli scandit supremaque ponti
Tristis , ut almificis sese sustollere sceptris
Forte queat. Hominum pro mens ignara futuri !
Nunc acies glomerant , bellum numeroque minantur
Laetantes , timidisque etiam brevis addita virtus.
2.055 Per medios Wido incedens gratatur amicis ,
Exsultatque animis , et spe iam praecipit hostem :
Qualis ubi abruptis fugit praesepia vinclis
Tandem liber equus , campoque potitus aperto ,
Aut ille in pastus armentaque tendit equarum ,
2.060 Aut assuetus aquae perfundi flumine noto
Emicat , arrectisque fremit cervicibus alte
Luxurians , luduntque iubae per colla , per armos.
Senserat horrisonos tandem saevire furores
Armipotens Latii decus , et spes inclyta belli
2.065 Arma ciet , primisque virûm regnique ministris ,
Ocius accitas cogant in proelia turmas ,
Imperat , ac latas vacuent habitantibus urbes.
Iussio torva means Italo iam perfurit arvo ,
Conveniant nocuo rursus decernere ferro ,
2.070 Quis pia iura placent ; notas exinde per urbes
Laeta novare , nefas ardet ! Sic praepete motu
Comit equos artusque terit thorace iuventus.
Nec mora , Walfredus ter mille resumit amicos.
His manus in capulo , primis ac fervor ab armis
2.075 Hostilem turbare globum ; nec fortior alter ,
Hostica quem pubes bello vereatur euntem ,
Ausona cui faveat. Pariter tria fulmina belli
Supponidae coeunt , regi sociabat amato
Quos , tunc fida satis , coniunx , peritura venenis
2.080 Sed , postquam hausura est inimica hortamina Circes.
Hos mille et quingenti equites comitantur euntes ,
Obtecti chalybum pectus de more metallo
Gentis , et umbrati nitidis a vertice cristis.
teutonico ritu sexcentos urguet ovantes
2.085 Leuto viros ; etiam simili strepit agmine frater
Bernardus. Stimulant longis calcaribus armos
Alipedum cuncti , et cludunt latera ardua parmis.
germanus sic bella gerit. Nec segnis abibat
Albricus , Tiberine , tuas non sanguine lymphas
2.090 Quis fraude infecit , quingentaque robora belli
Educit patriis horrentia viribus , atque
Francigenis olim duris exercita ludis.
Iamque morae impatiens glomerat Bonifacus amicos ;
Alter ab adverso ac paribus circumdatus annis
2.095 Berardus numero ter centum. Maxima vulgi
Pars Italo vibrant omnes de more sarissas ,
Orbe latusque tegunt clypei pro Marte sinistrum.
Advolat Azo ferox , subigens in bella sodales ;
Vicinoque suas cogens ab limite turmas
2.100 Olricus , Latium Hadriacis qua clauditur undis ,
Ac labor est saevis gladios praetendere iberis.
Farier illectos studio Mavortis utrimque
Pontifices vereor. Strictis ingentia dictis
Praetereo , Rheni licitum nec foedera paucis
2.105 Effari ; hinc alio libitum transmittere cursus.
Ut tandem collecta bonus videt agmina ductor ,
Assilit in medium nitidis cernendus in armis ,
Talia dicta ferens : Nostri munimina regni ,
O proceres , prohibere minas Widonis iniquas
2.110 Sitne pium , sapitis , dudum qui funera campo
Experti. Mavult igitur quia tendere fastus
Nunc etiam , rebus finem quam ponere fessis ,
Arma referte citi , et caram defendite terram ,
Me duce , quem dudum precibus sustollere fasces
2.115 Hortati. Dixitque. Diu cessare duellum
Turba fremens queritur , subito concussa tumultu ,
Vix labara opperiens. Perus omni in pectore saevit
Mortis amor caedisque. Nihil flagrantibus obstat.
Praecipitant redimuntque moras. Sic litora vento
2.120 Incipiente fremunt , fugitur cum portus ; ubique
Vela fluunt , laxi iactantur ubique rudentes ,
Iamque natant remi , natat omnis in aequore summo
Anchora ; iam dulcis medii de gurgite ponti
Respicitur tellus , comitesque a puppe relicti.
2.125 Campus erat dudum studio damnatus iniquo ;
Huc ambae tendunt acies squalentibus armis.
Sed iam bella vocant. Alias nunc suggere vires ,
Qui pensas tacita mundum ratione Creator.
Fatalem populis ultro poscentibus horam
2.130 Admovet atra dies , Stygiisque emissa tenebris
Mors fruitur caelo , bellatoremque volando
Campum operit , nigroque viros invitat hiatu
Arma ciens , aboletque domos , connubia , natos.
Pellitur et patriae et , qui mente novissimus exit ,
2.135 Lucis amor , animusque ultra thoracas anhelus
Conatur , galeaeque tremunt horrore comarum.
Quid mirum caluisse viros ? Flammantur in hostem
Cornipedes , niveoque rigant sola pinguia nimbo.
Iamque ruunt , primusque virûm concurrere pulvis
2.140 Incipit , ac spatiis utrimque aequalibus acti
Adventant , mediumque vident decrescere campum.
Pulcher adhuc belli vultus : stant vertice coni ,
Plena armenta viris , nullus sine praeside vector.
At postquam rabies et vitae prodiga virtus
2.145 Emisere animos , sternuntque ruuntque vicissim
Ictibus innumeris. Haud tanta cadentibus haedis
Aeriam Rhodopen solida nive verberat arctos.
Interea Widonen adit Walfredus ovantem
Caedibus , haud regem , sed enim qui nuper ab arvis
2.150 Sequanicis illectus erat. Capit eminus ipsum
Hasta viri valido nimium contorta lacerto ,
Extremo galeae primoque in margine parmae
Semita qua lucet ; clauso spiraminis haustu
Ilicet oppetiit. Moriens telluris alumnae
2.155 Infelix caraeque domus reminiscitur , atque
Damna modo Latiis quia venit adeptus in arvis.
Hinc acies sequitur caeso ductore ; furitque
Ascherium sternens heros Atesinus et Othum ;
Comminus hunc stantem , metit hunc a poplite sectum
2.160 Cuspide transmissa. His socios demitteret umbris
Innumeros , ni Rhodanicus succurrere ductor
Admonitus , fessis subito adforet ultor amicis.
Ut lupus in campis pecudes cum vidit apertis ,
Non ductor gregis ipse comes , non horrida terret
2.165 Turba canum ; ruit , ac toto desaevit in arvo :
Haud aliter dirum Wido se tollit in aequor.
Hic celsum quod cernit equo turbare sodales
Erardum indignans , uno duo corpora ferro
Cornipedemque equitemque fodit. Ruit ille ruentem
2.170 In dominum , lapsisque manu quaerentis habenis ,
In vultu galeam clypeumque in corpore calcat ,
Saucius extremo donec cum sanguine frenos
Respuit , et iuncta domino cervice recumbit
Otgarii , comites rabido clamore vocantis ,
2.175 Ora ferit framea ; pereunt conamina vocis
Intercepta cruore. Milo verum arma cadenti
Dum rapit , infelix Itala deprenditur hasta ,
Ac moriens linquit clypeum hostilemque suumque.
Auxilio collecta subit tandem Ausona pubes.
2.180 Bellum ingens oritur. Multum hinc illincque cruoris
Funditur , et totis sternuntur corpora campis.
Nam varium virtutis opus. Nunc turba recedit ,
Nunc premit , ac vicibus tellurem amittit et aufert.
Ut ventis nimbisque minax cum solvit habenas
2.185 Aer , alterno profligens turbine mundum
Stat caeli diversa acies : nunc fortior austri ,
Nunc aquilonis hiems , donec pugnante procella
Aut nimiis hic vicit aquis. aut ille sereno.
Hic videt Anscherius fratrem quia vulnere labi
2.190 Albrici , ingemit , ac rapido conamine telum
Contorquens , clamore gravi : Sator aetheris , inquit ,
Sic genus omne tuum propriis discriminet arvis ,
Ut fratres Italo torvus discernis in agro !
His dictis , volat ingenti stridore per auras
2.195 Cuspis in adversum ; clypeo sed pulsa rigenti
Alipedi vadit mortem latura superbo.
Hic mortem Albricus caperet , nisi proxima virtus
Tolleret hunc iuvenum sociis et redderet armis.
Milibus in mediis vadens : Quid inertia bello
2.200 Pectora , Ubertus ait , duris praetenditis armis
O Itali ? Potius vobis sacra pocula cordi ,
Saepius et stomachum nitidis laxare saginis ,
Elatasque domos rutilo farcire metallo !
Non eadem Gallos similis vel cura remordet ,
2.205 Vicinas quibus est studium devincere terras ,
Depressumque larem spoliis hinc inde coactis
Sustentare ! Miser voces dum tollit inertes ,
Hasta subit latebras animi scrutata superbi ,
Wifredi librata manu super horrida fantis :
2.210 Infelix Galle , ausonios ne dicere pigros
Fas tibi , ni fallor , digitis impacta monebit
Hasta meis ! Visu ille truci dum prospicit hostem ,
Labitur , et carpit moribundus dentibus herbas.
Hae diversa in parte vices utrumque cadebant.
2.215 Saevior at miseris instat regnator etruscis
Hesperiae , timidumque vocat Widona per agmen ,
Nil vulgare legens , sed quae dignissima vita
Funera , praecipuos annis animisque cruento
Fert gladio : innumeris veluti leo forte potitus
2.220 Caedibus , imbelles vitulos mollesque iuvencas
Transmittit ; magno furor est in sanguine mergi
Nec nisi regnantis cervice recumbere tauri.
Wifredum sed enim sonipes male fidus in armis
Rumpentem frenos diversa per agmina raptat
2.225 Iam liber ; sic fessa manus. Venit hasta per armos
Principis , et laevum iuveni transverberat inguen ,
Labentemque affigit equo. Fugit ille perempto
Consertus domino , nec iam arma aut frena tenentem
Portat adhuc equitem. Fratris iam membra regebat
2.230 Arduinus equo , laeva marcentia colla
Sustentans dextraque latus. Singultibus artum
Exhaurit thoraca dolor , nec vincla coercent
Undantem fletu galeam ; cum multa gementi
Valde gravis curvas perfringit lancea costas ,
2.235 Exit et in fratrem , cognataque pectora telo
Conserit Ille oculos etiamnum in luce natantes
Sistit , et adspecta germani morte , resolvit.
Procubuere pares fatis - miserabile votum
Mortis - et alterna clauserunt lumina dextra.
2.240 Ac velut Edoni boreae cum spiritus alto
Insonat Aegaeo , sequiturque ad litora fluctus ,
Qua venti incubuere , fugam dant nubila caelo :
Sic regi , quacumque viam secat , agmina cedunt ,
Conversaeque ruunt acies , cadit obvia pubes.
2.245 Ut vidit socios regi dare terga sequaci
Ildeprandus , abit clamans : Perstate sodales ,
Quid fugitis ? Spectate , virum si pellere ferro
Porte queam ! Similes artus natura creatrix
Huic dedit , ac similis sustentat viscera sanguis.
2.250 Num sacra riguit Styge ? Num penetrabile plantis
Hunc modo tergus obit ? Mortali urgemur ab hoste ,
Haud legione , pium Domino quae servit ad usum.
Sic ait , et toto connixus corpore telum
Effundens , femur ingenti ferit eminus ictu
2.255 Ductoris Latii. Satis hoc ; et tollere gressum
Pone citus facti cogente timore parabat ;
Protinus intorquens iaculum sed ductor in hostis
Os , terebrat faciem , quartis sine lege labellis
Increpitans : Secreta tibi committere nullus
2.260 Audebit , Tyrrhene , dehinc , quod apertus abunde
Hac ittacque flues. Sint haec monumenta , minorem
Te frustra voluisse meis illudere teils !
Ille quidem evasit sociûm circumdatus armis ;
Sed victor animi tota succensus in ira
2.265 Innumeram ferro plebem ceu letifer annus
Aut iubar adversi grave sideris immolat : Ite ,
Vociferans ; vestroque duci narrate , latinos
Dividat an recte vobis mea lancea campos !
tyrrheni proceres iterum hinc atque inde pudore
2.270 Collecti statuunt gressum , firmantque vicissim
Undique sese armis , oriturque miserrima caedes
Amborum , et ferrum ferro sonat ; undique mistis
Inter se stridunt mucronibus. Instat utrimqne
Densa acies , rursusque novo respersa cruore
2.275 Arva madent , ruit Hesperias dum Phoebus in undas.
Quis modus ulterior , vel quae discretio belli ,
Ni finem dar et aetherea sator orbis ab aula ?
Nocte instante solo tandem spissisque tenebris
Concedunt maesti et trucibus dirimuntur ab armis.

INCIPIT LIBER III.

3.001 Tanta per ausonios defervere proelia campos ,
Non modo finitimis , longe sed fama remotis
Dum canit , Arnulfi Germanica iura prementis.
Brengario sed enim regum per stemmata iuncti ,
3.005 Tendit ad imperium solito magis hispida plumis ,
Amplectens una populum saevumque tyrannum
Gutture profuso. Coquit ille in pectore curas ,
Moxque vocans genitum : Duros , Sinbalde , maniplos ,
Inquit , age , et rapidis Italos pete cursibus agros ,
3.010 Rex ubi Brengarius audentes ardua Gallos
Insequitur bellis ; tamen hos per vulnera dicas
Aut montis subito , mirum , succrescere partu , –
Tot veniunt. Tantumne potis perferre dolorem ,
Nostra ut progenies propria vexetur in aula ?
3.015 Nec tibi bella dari vereor , si iunctus amico
Iveris. At muris dicas servare superbos
Forte animam , neque velle tuis famularier armis :
Esto , vices mutabo dehinc , et moenia scindam
Ausoniae , rutilam donec veniatur ad aulam
3.020 Clavigeri , et totos araris vacuabo furores.
Paret ovans patri , simili succensus amore ,
Mox Sinbaldus , et electo comitante ministro ,
Ingrediens Latium , quosdam praemittit , amico
Pacificum referant sese qui tollere gressum.
3.025 Consimili fervore subit pater obvius olli
Brengarius , celsas nimium qua tollit in arces
Se regnum ac subitis Rhenos discriminat oris.
Hic ubi congressu dextras iunxere decoro ,
Rex inquit prior : O iuvenum fortissime , nostros
3.030 Cur velis penetrare locos , cunctatio nulla est.
Nuntia vera satis. Solum rogitare necesse ,
Incolumem quia te nostris conspectibus offers ,
Si fruitur pater optatis tuus optime rebus.
Inquit at ille : Valet genitor , commune levamen ,
3.035 Teque valere cupit , pacatis foedere campis
Mansuro Latii. Celeres idcirco subegit
Nos petere Ausonias collecto milite terras.
Interea loca tuta petit dux Gallicus , atqui
Non geminis obstare sua virtute tyrannis
3.040 Posse videns. Illi fremitu , miserabile , clusos
Irritant , hinc inde solum peragrando Latinum.
Verum ubi cuncta silere vident hostilibus ausis ,
It monitu regis patrias Sinbaldus ad oras ,
Quod solus queat hostilem superare furorem.
3.045 Tertia vix lunae se cornua luce replerant ,
Hic laetus patriam postquam concessit ad aulam ,
En Wido agmen agens , iterum renovare furores
Accelerat ; contra ductor depellere pestem ,
Instruit arma pius , tantosque recidere fastus.
3.050 Nec latet Arnulfum , rursus succrescere bellum
Hesperia. Widonem etiamnum milite fretum
Affore , cervicesque procaci adtollere fastu ,
Audiit , ac solio , quo forte sedebat , eburno
Exsilit , ingentique domum clamore replevit :
3.055 Fortia iussa cito scribae sulcate papyris ,
Actutum populos cogant quae adstare iubenti ,
Quam varios linguis , tam duros pectore et armis.
Namque iuvat Latio darum me visere amicum ,
Quem totiens Rhodanus vexat properante lemano
3.060 Milite. Quo fugient ergo ? Caelumne subibunt ,
An latebras terrae quaerent liquidive profundi ?
Oderit Hesperiae , faxo , dux nomen amatae
Improbus , extremis terrae vel postus in oris !
Talibus infessus metuenda mole catervas
3.065 Praestruit , irarumque graves emittit habenas :
Eridanus veluti , nivibus fervore solutis ,
Praeruptum exit in arva fluens , camposque per omnes
Cum stabulis armenta ruit , radicitus alnos
Litoreas fluctu undarum labente resorbens.
3.070 Iamque solum tenet Ausonium dux ille verendus ,
Cum Widonis abit rancore soluta superbo
Fama in castra rei. Sociis extemplo vocatis ,
Tunc ait : O proceres , quid opus depromere verbis ,
Quo res imperii vergantur pondere belli ?
3.075 Collectis quando Hister adest hinc inde fluentis
Excidio nostri. Moneo , servate secundis
Rebus eo vosmet , tantis ac parcite bellis ,
Abscedat donec proprios Arnulfus ad agros.
Pingue solum interea regum dum lustrat uterque ,
3.080 Pergami adveniunt urbem , quam detinet ultro
Munitam iaculis nimium sudibusque praeustis ,
Natura tribuente locum satis arcibus aptum ,
Ambrosius , pesti miser heu ! devotus iniquae.
Qui regum infelix postquam defertur ad aures ,
3.085 Obsidione iubent densa circumdare muros ,
Ne capiat sociûm quemquam exteriusve remittat ,
Dispersi donec populi tot luce sequenti
Conveniant , captumque locis emittere firmis
Vi certent , ausit rursus ne talia quisquam.
3.090 Postera cum primum stellas aurora fugaret ,
Urbis ad excidium properat Germana iuventus ,
Undique luctifico sonitu compulsa tubarum.
Hic fossas implent alii muroque propinquant ,
Pars scalis etiam tendunt conscendere turres.
3.095 Urget enim utrorumque nimis praesentia regum ,
Moenia quod retinent carum pro munere dantum.
Omne genus contra telorum effundere cives
Praedurisque parant hostes detrudere contis ,
Nec possunt obstare tamen ; tot milibus acti
3.100 Deficiunt. Verum cadit hic cum fragmine muri ,
Ille ruit fossus iaculo ; sine viribus alter
Stat rationis inops. Reclusis undique portis ,
Urbs patet , hostili iam iam confusa tumultu.
Ecce verenda prius nullo sub honore tenentur
3.105 Atria ; nam scissis pereunt velamina vittis
Virginis , impulsusque sacer fugit ipse minister ,
Quorumdam stringunt ambas quia vincula palmas ,
Oscula quae solitae sacris sentire litatis.
Ambrosius , auctor sceleris fomesque malorum ,
3.110 Ut tandem videt immites dominarier hostes
Arcibus , adscensu celeri petit ardua turris ,
Nil sibi sub tanto fidens superesse periclo ,
Aedibus ingenuis quondam iam Marte refertis.
Pellitur inde tamen , victis accinctus et armis
3.115 Arnulfo manibus trahitur post terga revinctis.
Ille calens ira , testatur cuncta creantem ,
Arboris hunc ramis subito demittier altae.
Proh genus invisum leti , suspendere ventis
Debita membra solo ! Mortalibus altera rerum
3.120 Pars datur , ac membris prohibetur gleba caducis.
Hinc igitur iuvenum solvuntur frigore mentes ;
Urbibus excedunt , laxisque repagula portis
Disscindunt , hostesque feros in moenia linquunt.
Sed quia non illis praedo tutacula terris
3.125 Obtinuit , subito Etruscas procinctus ad oras
Vertit iter , regum imperio romana petentum
Atria ; ne , summa forsan quia mansit in aula ,
Haud latuisse queat Gallus se dicere , postquam
Fluctivagas Rheni Arnulfus remearit ad undas.
3.130 Fugerat hic romana vafer sed culmina tandem ,
Ne lepidos caperent liquid foedata tyrannos.
Hi tamen accitis hostilia crimina pandunt
Signiferis , vexilla iubentque educere castris ,
Viribus ac totis clausas insistere portas ,
3.135 Vi saltem reserantis adire ut limina caelum
Principis ecclesiae liceat , ne frivola tantos
Propellant figmenta viros et vota retardent
Praesenti promissa loco templisque dicatis.
Talibus imperiis talique hortamine regum
3.140 Induvias rapiunt cuncti Mavortis anheli ,
Commissas avidi ferro proscindere portas.
Iam quia parta sibi speculantur nigra Quirites ,
Undique dissutis reserant penetralibus Urbem ,
Admittuntque duces veneranda ad delubra mites.
3.145 Hic ubi perfectis nituere altaria votis ,
Ardet inexpletum ductor proferre furorem
Barbaras. Infrenes animos sic ira fatigat.
Quid faciat , quo se vertat , quae moenia visat ,
Ignorat rationis inops. Nam summa tenebat ,
3.150 Spes ubi pestiferis restabat postera gallis.
At ductor Latii socium sine more tyrannum
Ut videt ingruere , placido sic pectore coepit :
Desine , rex vener ande ; satis virtute peractum ,
Nec decet ulterius socios deducere Rhenos.
3.155 Nam si itidem Wido victis spem ponit in armis ,
Adveniat tumidus , dextra hac , sine , posco domandus ,
Te dominante viris antiquo foedere iunctis.
Mitior his dictis , patitur , repedare volentes
Barbaricos proceres diverso ab limite lectos ,
3.160 Germanae princeps metuendus et arbiter aulae.
Vix proprios tetigit fines rex ille verendus :
Legirupis en Wido tubis rediviva resumit
Agmina , item vetitos cupiens pervadere campos.
Saevior ipse etiam regni pater hostibus arma
3.165 Molitur , tantos avidus finire labores.
Interea sors lecta Dei , circumdata saccis ,
Vota facit , vultum lacrimis altaria circum
Suffusa , has imo referebat pectore voces :
O rerum genitor , cunctis metuenda potestas ,
3.170 Imperio qui bella regis pacemque perenni ,
Da tantos cessare dolos ; da criminis auctor
Veloci pereat leto ; da tempora nostro
Longa duci , quando gemina fert laude coronam ,
Virtutis merito , et generis quod stemmate pollet.
3.175 Audiit ista sator , totum qui curvat Olympum ;
Mortis adesse diem cogit fera bella moventi ,
Sic tamen ut proprio componat lumina lecto.
Ultima lux instat , nec iam spes ulla diei ,
Cum vocat hic natum tanto pro funere maestum ,
3.180 Haec monita fractis promens memoranda loquelis :
Nate , vides , quam dura premant dispendia vitam ,
Quae Pater ille hominum vetiti pro crimine pomi
Intulit , et rupto maculavit foedere massam.
Nec ultra patriis poteris tutarier armis ,
3.185 Namque rapit natura diem somnumque reducit.
Percipe verba tamen positi sub fine parentis ,
Et ratione vales quacumque , adsciscere forti
Brengario. Hunc etenim fato meliore sequetur
Hesperia , et nostris etiam dominabitur arvis.
3.190 Nec plura effatus , medio sermone resistit ,
Et vitam pariter moriens et famina linquit.
Laetantur populi , mortis cecidisse ministrum ,
Et curis solvunt animos ac Marte lacertos :
Ut cum sole malo tristique rosaria pallent
3.195 Usta noto ; si clara dies zephyrique refecit
Aura polum , redit omnis honos , emissaque lucent
Germina , et informes ornat sua gloria virgas.
Pars quoque magna virûm properant , Widone sepulto ,
Orantes veniam Latii ductoris ad aulam ,
3.200 Dum Widone satum , invalido comitante ministro ,
Deficiunt , duplici nimium discrimine maestum ,
Morte patris simul ac notis abeuntibus armis.
At recolens praecepta patris , iubet ire sodalem ,
Qui pacem petat ac regem summissus adoret :
3.205 Ne memor esse velit genitoris bella gerentis ,
Sed legat in regnum sociali foedere amicum ,
Militiaeque etiam mavors si quando ministrum
Bella ciet. Dux interea venerabilis aevo
Fert pietatis opem venientibus ultro maniplis ,
3.210 Nec Gallos abicit , nec crimina ponit etruscis ,
Praetendit solito verum pia viscera cunctis.
Nuntius in medio demum ut Lamberticus adstat ,
Et quae sit fortuna viro pacisque voluntas
Edocet , ipse pater mitis sic pectore reddit :
3.215 Aequa referre malis nimium sacra iura recusant.
Namque poli sensum demissum traximus arce ,
Cuius egent prona et terram spectantia. Mundi
Principio indulsit communis conditor illis
Tantum animam , nobis animum quoque , mutuus ut nos
3.220 Affectus petere auxilium et praestare iuberet.
Nec genitus gignentis habet pro crimine noxam ,
Veridico cecinit quondam velut ore propheta.
Quapropter veniat , noster dicendus amicus
Hac ratione , fide violet ne iura protervus ,
3.225 In levi cumulans genitoris pectore technam.
Sin tenet ille dolum iuvenili mente resumtum ,
Colligat arma cito , patrique simillimus ultro
Exercens studium , faxit per bella periclum.
Percipit haec hilaris postquam iuvenilis alumnus ,
3.230 Procidit , et supplex regi , veneratur amorem ,
Quo tellus , pelagus servant atque astra tenorem ,
Ne pontus liquidis arvum subvertat habenis ,
Aut ignita poli mergantur sidera lymphis.
Hinc remeans , iuveni defert sua nuntia voti ,
3.235 Ordine cuncta monens. Tandem rex optimus atque
Lambertus properant , ubi fertilis unda Ticini
Alluit egregiam fluvii cognomine dictam
Urbem , in qua soliti regem spectare Latini.
Mutua verba serunt , postquam promittit uterque
3.240 Mansurum foedus , roseis dum vecta quadrigis
Fluctibus Oceani perfunditur orbita Phoebi ,
Aut tellus immota manet , nec pondere cedit ,
Undique pulcra tuens vertentem sidera mundum ,
Si tot vita virûm posset durare per annos.
3.245 O iuvenale decus , si mens non laeva fuisset !
Saepe datas volvit pacis rescindere dextras
Fraudibus inventis. Sed enim ratione sagaci
Deprendis , pater alme , dolos , ac murmura temnis.
Tertia mox tamen hunc Latio produxerat aestas
3.250 Ubere telluris potientem pace sequestra :
Ecce dies instat iuvenilibus aemula factis ,
Mortis acerba ferens. Studio iam vadit in altos
Venandi lucos , cupiens sibi mittier aprum ,
Informem aut rapidis occurrere motibus ursum.
3.255 Avia sed postquam nimio clamore fatigant
Praecipites socii , ipse uno comitante ministro
Dum sternacis equi foderet calcaribus armos ,
Implicitus cecidit sibimet sub pectore collum ,
Abrumpens teneram colliso gutture vitam.
3.260 Bucina triste canens disiunctos usque sodales
Convocat , ac domini letum crudele resignat.
Hoc sonitu nemus omne tremit , fugiuntque volucres
Elapsae pennis , possessaque lustra relinquit
Omne pecus. Tanto sonitu glomeratur utrimque
3.265 Lecta manus comitum , disrupto et gutture mutum
Flebilibus iuvenem vocitat clamoribus. Ille
Nititur infelix fractas proferre loquelas ;
Succidit in mediis equidem conatibus aeger ,
Ulterius nec lingua valet , nec verba sequuntur.
3.270 Haud segnes socii crates et molle feretrum
Arbuteis texunt virgis ac vimine querno ,
Exstructosque toros obtentu frondis inumbrant.
Hic iuvenem agresti sublimem in stramine ponunt.
Qualem virgineo demessum pollice florem
3.275 Seu mollis violae seu languentis hyacinthi ,
Cui neque fulgor adhuc necdum sua forma recessit ,
Non iam mater alit tellus viresque ministrat :
Talibus expostum studiis ad templa reportant ,
Ut condant digno iuvenilia membra sepulcro.
3.280 Hic ubi ductoris replevit nuntius auris
Brengarii , Widone satum cecidisse coactum
Cornipedis tergo , trahit has de pectore voces :
Heu mortis metuenda lues , quae dulcibus annis
Inseritur , tristesque negat componere soles !
3.285 Dignior hic genitore foret , compluribus ille
Vixerit ac Latium quamvis turbaverit annis.
Undique tota cohors regni concurrit in unum
Vociferans : Pie rex , nostri miserere laboris ,
Ne geminis posthac cogamur adesse tyrannis ,
3.290 Cum solus placeas rebus superesse Latinis.
Ut Phoebo roseis arvum laxante quadrigis
Vere novo , gaudent pecudes foetuque gravantur ,
Humor adest herbis ac vastis semina sulcis ,
Gratus aer pennis , aequorque meabile nautis ;
3.295 Cuncta nitent ; succedit enim natura creatrix ,
Et rebus proprias certo dat tempore formas :
Hand secus Italiae gestit sub principe tellus ,
Impacatus ubi ab superis cum prole recessit
Guido ferus , fastusque odii moriendo rosolvit.

INCIPIT LIBER IV.

4.001 Quarta igitur Latio vixdum deferbuit aestas ,
Hac ratione iterum solito sublata veneno
Bellua , Tyrrhenis fundens fera sibila ab oris ,
Sollicitat Rhodani gentem ; cui moribus auctor
4.005 Temnendus Ludovicus erat , sed stirpe legendus ,
Brengario genesi coniunctus quippe superba.
Hic dudum Ausonium cupidus regnasse per arvum ;
Sed vetuit Fortuna. Modo quia nuntia votis
Accipit , extemplo sociis ad tecta vocatis
4.010 Regia : Quae totiens , inquit , volvistis amici ,
En volvenda dies ultro attulit ! Este parati ,
Praedulcesque petamus agros ! Nam rure vocamur
Vicino Italiae. Fires huc forte superbas
Dum tulero , propriis discedet ductor ab oris.
4.015 O miser inque dies miser , invictumne lacessas ?
Num te fama ducis totum vulgata per orbem
Praeterit ? O Genitor rerum , compesce furores !
Nescio namque , mali quid mens praesagat eunti.
Iamque valens modicum invalidos Provincia alumnos
4.020 Legat in ausonios inimico nomine campos.
Nec victor decus et Latii , spes unica regni ,
Tunc veneti servare solum de nomine dictum
Quartanam patiens poterat , nec tendere bellum
Hostibus , immodicas animo sed decoquit iras :
4.025 Ut caveis cum forte leo vinclisque tenetur ,
Non artus agitare valet , non promere vires ,
At duro premitur tantum sub lege magistro ;
Forte aliqua partos valeat si rumpere nodos ,
Atque diu desueta cruor madefecerit ora ,
4.030 Ipse lacer custos iras prior imbuet , inde
Obvia turba virum morsus satiabit amaros.
Interea Ludovicus ovat , regnumque fatigat
Fastibus , ac tantos sibimet blanditur honores ,
Hoste velut necto spoliis potiatur opimis.
4.035 Infaustus Veronae etiam contendit ad arcem.
More pii regis tamen , ut subsedit apertis
Moenibus , antiquos sociis disterminat agros ,
Nil veritus ; metuenda nimis quia sustulit ipsum
Fama , Berengarium leti dispendia passum.
4.040 Ah Latium , quis te tantis defenderet armis ?
Ergo pius Genitor rerum , servato magistrum ,
Ne pereant uno Latialia gaudia leto !
Convaluit quia regnator tamen , undique lecti
Conveniunt proceres laeti , vexillaque castris
4.045 Proripiunt , celeresque Atesis ad moenia tendunt ,
Haec obiter comi reserantes famina regi :
Te petimus , pietatis honor , nec parva precatu
Credimus haec ; urbem propriis si ceperis armis ,
Membra viros sine curtari , qui foedera regni
4.050 Proturbant totiens , damnum pietatis iniquae
Ne patiamur ! Ad haec : Animis advertite , ductor ,
O proceres , inquit monitus , et crimina capto
Ne conferte viro , generis quia sanguine pollet ,
Et forsan facinus maturis deseret annis.
4.055 Testetur pia iura poli , et dimissus abito.
Hoc satis. Hi contra celeres cum murmure gressus
Intendunt , rabidas acuentes pectoris iras ;
Nil moti dictis , potius fera murmura rodunt ,
Non se posse malum posthac dimittere inultum.
4.060 Talibus adveniunt urbem , muroque propinquant.
Ilicet admissi penetrant miserabile templum ,
Quo Ludovicus erat , subito rapiuntque ligantque ,
Et pulcros adimunt oculos. Securus in aula
Porte sedebat enim , idcirco pia munera lucis
4.065 Perdidit , obsessus tenebris quoque solis in ortu.
Tu ponens etiam curtum femorale Johannes ,
Alta tenes turris , si forte resumere vitam
Sis potis ; hinc traheris tamen ad discrimina mortis ,
Et miser in patria nudus truncaris arena.
4.070 Nuntius at postquam sociorum allabitur aures ,
Praelatum iuvenem communi lumine cassum ,
Consilii fugiunt inopes , passimque recedunt :
Flante velut zephyro liquescunt aeros aurae
Vere novo , gremium solvunt cum rura coactum
4.075 Frigore brumali crebris boreaeque pruinis.
Nec removere viros cessat de parte superbos
Fortis Adalbertus , iuvenilibus obsitus annis ,
Apenninicolas fausto qui nomine turmas
Elicit , egregio cupidus servire magistro.
4.080 Emicuit subito in mediis lux alma tenebris ,
Et rediit pax grata piis , procul agmine tristi
Exempto , patriaeque duce ac genitore recepto.
Qui licet effusos toto egerit orbe triumphos ,
Cluserat imperii necdum diademate vultum ,
4.085 romana steterat rutilus nec vestibus aula
Induperatorum solito de more parentum.
Cur ? Nisi quod vicisse dolos virtute decebat ,
Ad summum transire gradum , nisi saepe vocatum ?
Summus erat pastor tunc temporis Urbe Iohannes ,
4.090 Officio affatim clarus sophiaque repletus ,
Atque diu talem merito servatus ad usum.
Quatenus huic prohibebat opes vicina Charybdis ,
Purpura quas dederat maiorum sponte beato ,
Limina qui reserat castis rutilantia , Petro ,
4.095 Dona duci mittit sacris advecta ministris ,
Quo memor extremi tribuat sua iura diei
Romanis , fovet Ausonias quo numine terras ,
Imperii sumpturus eo pro munere sertum ,
Solus et occiduo caesar vocitandus in orbe.
4.100 Talibus evictus precibus , iubet agmina regni ,
Quîscum bella tulit , quîscum sacra munera pacis ,
Affore , quae tanti gressum comitentur honoris ,
Iamque iter emensus postquam confinia Romae
Attigit , ire iubet celeres ad templa sodales ,
4.105 Vicinum qui se referant. Sonat ecce Sabura
Vocibus elatis populi : Properate faventes !
Rex venit , Ausoniis dudum exspectatus ab oris ,
Qui minuet solita nostros pietate labores !
Fervere tunc videas Urbem et procedere portis ,
4.110 Quot Roma gremio gentes circumdat avito.
Interea princeps collem qui prominet Urbi
Praeteriens , ubi se prato committit amoeno ,
Singula quaeque modis incendunt aethera miris
Agmina. Namque prius patrio canit ore senatus ,
4.115 Praefigens sudibus rictus sine carne ferarum ,
Indicio , devicta cadent temtamina posthac ,
Si qua hostes animo cupient agitare ferino.
Daedaleis Graius sequitur laudare loquellis ;
Stoicus hic noster cluibus quia pollet Athenis
4.120 Et sollers iter in Samia bene callet arena.
Cetera turba pium nativa voce tyrannum
Prosequitur , totaque docet tellure magistrum.
Hic etiam iuvenes nitida respergine creti
Alter apostolici nam frater , consulis alter
4.125 Natus erat – pedibus defigunt oscula regis.
Hinc ubi praesul erat , gressum comitantur herilem
Vestibuli ante fores , graduum qua pervius usus
Advehit ornatam cupidos intrare per aulam.
Ille quidem sacro fulgens residebat amictu ,
4.130 Altarisque subibat ovans hinc inde minister.
Quid referam populos istinc illincque coactos ,
Undantesque gradus , cum rex ad templa subiret ,
Evectus pastoris equo ? Mox quippe sacerdos
Ipse futurus erat , titulo res digna perenni.
4.135 Advenit ut tandem , lecto comitante ministro ,
Atque pedes sensim gradibus conatur ab imis ,
Undique turba premit , cui vix obstare satelles
Voce valet nutuque minans. Erat omnibus ardor
Cernere praesentem , cupiunt quem saecula , regem.
4.140 Ter quoque sacra pius gradibus vestigia fixit ,
Maiestate manus cogens cessare tumultus
Undantis populi. Postquam conscenderat omnem
Adscensum , aureolo praesul surgens cliothedro ,
Oscula figit ovans , dextramque receptat amicam.
4.145 Hinc adeunt aulam , pariter tibi , Petre , dicatam ,
Ianitor aetherei pandis qui limina templi.
Ante fores stant ambo domus , dum vota facessit
Rex ; etenim se cuncta loco vovet ultro daturum ,
Quae prius almifici sacris cessere tyranni.
4.150 Ilicet his verbis volvuntur cardine postes ,
Extollitque sacer laudes per templa minister.
Utpote Silvestrum videat properare magistrum ,
Constantinum etiam typico baptismate lautum.
Nec minus his decus orbis inest rerumque potestas ,
4.155 Tempora ni peiora forent impulsaque cessim.
Iam tumulo piscatoris sacra purpura regis
Sternitur , et Christus lacrimis pulsatur obortis.
Templa petit ductor posthaec , ubi fercula dono
Pastoris digesta nitent. Setina propinant ,
4.160 Ac , decet ut regem , variant tuceta ministri.
Mox croceis mundum lampas phoebea quadrigis ,
Luce Deus qua factus homo processit ab antro
Tumbali , perflat. Populus concurrit ab Urbe ,
Cernere vestitum trabea imperiique corona
4.165 Augustum. Replicata calent spectacula totis
Aedibus , auratis splendent altaria pannis ,
Cum princeps nitidus Tyrio procedit in ostro ,
Tegmina vestitus crurum rutilante metallo ,
Quale decus terrae soliti gestare magistri.
4.170 Advenit et Domini pastor praepostus ovili ,
Officio laetus , quamvis resonaret utrimque
Clamor : Ades praesul ! Totiens quid gaudia differs
Innumeris optata modis ? Per vincla magistri
Te petimus , depone moras , et suffice votis !
4.175 Talibus arae adeunt gestis apsida sacratae
Lumina terrarum. Modicum post en diadema
Caesar habet capiti gemmis auroque levatum ,
Unguine nectarei simul est respersus olivi ;
Caelicolis qui mos olim succrevit hebraeis ,
4.180 Lege sacra solitis reges atque unguere vates ,
Venturus quod Christus erat dux atque sacerdos ,
Omnia quem propter caelo reparentur et arvo.
Iam sacrae resonant aedes fremituque resultant
Clamantis populi : Valeat tuus aurea princeps
4.185 Roma diu , imperiumque gravi sub pondere pressum
Erigat , et super a sternat virtute rebelles !
Perstrepuere nimis ; sed facta silentia tandem.
Lectitat augusti concessos munere pagos
Praesulis obsequio gradibus stans lector in altis ,
4.190 Caesare quo norint omnes data munera , praedo
Ulterius paveat sacras sibi sumere terras.
Dona tulit perpulcra pius tunc denique templo ,
Baltea lata ducum , gestamina cara parentum ,
Gemmis ac rutilo nimium pretiosa metallo ,
4.195 Ac vestes etiam signis auroque rigentes ,
Distinctum variis simul ac diadema figuris.
Quid referam , quantis replerit moenia donis.
Nonne maris paucas videor contingere guttas ,
Syrtibus atque manu sumptas includere arenas ,
4.200 Quando brevi tantos cludo sermone triumphos ?
Doctiloquum , credo , labor iste gravaret Homerum ,
Officio et genuit tali quem Mantua dignum.
Nec temtabo meis ultra fastidia dictis ,
O iuvenes , inferre , calet quîs pectore sanguis ,
4.205 Et plectro meliore movet praecordia Clio.
Mille mihi satis est metris tetigisse labores ;
Maevius atque licet videar , vos este Marones ,
Et post imperii diadema resumite laudes !